Andrzej Nikołajewicz Tupolew (ros. Андрей Николаевич Туполев) (ur. 10 listopada 1888 koło miasta Kimry nad Wołgą, w guberni twerskiej, zm. 23. grudnia 1972 w Moskwie) – współtwórca Centralnego Instytutu Hydro-Aerodynamicznego (CAGI), wybitny konstruktor samolotów bombowych i pasażerskich. Jako konstruktor lotniczy, pracował również w więzieniu (tzw. szaraszce) - po aresztowaniu i skazaniu za „działalność antyradziecką”, laureat nagrody Stalina i wysokich odznaczeń państwowych, sowiecki generał.
Nazwisko Tupolew jest nazwą biura sowieckiego / rosyjskiego koncernu lotniczego i nazwą szeregu samolotów bombowych i pasażerskich tej wytwórni.
Pierwszym samolotem biura konstrukcyjnego Andrzeja N. Tupolewa, który wszedł do produkcji seryjnej, był w roku 1924 samolot bombowy ANT-4
Samolot ANT-4 po wylądowaniu w Nowym Jorku, 1. listopada 1929
a ostatnim - dwukrotnie szybszy od dźwięku samolot pasażerski Tu-144 oblatany 31.grudnia 1968r.
Tu-144
Młode lata
Szkołę średnią Andrzej Tupolew ukończył w Twerze, dyplom Wyższej Szkoły Technicznej w Moskwie, cieszącej się sławą najlepszej uczelni w kraju, uzyskał w roku 1918.
Praca w CAGI
Bezpośrednio po studiach zaangażował się w tworzenie CAGI (Centralnego Instytutu Hydro-Aerodynamicznego) w Moskwie, w którym w 1922 roku został głównym konstruktorem. Wojskowe i cywilne samoloty produkowane przez jego biuro konstrukcyjne - oznaczane początkowo jego inicjałami "ANT" - charakteryzowały się w pełni metalową konstrukcją. Od lat czterdziestych samoloty budowane przez jego biuro oznaczano skrótem "Tu". Skrót literowy był uzupełniany przez numer projektu.
Dyrektorem CAGI był do końca życia.
Uwięzienie
W roku 1937, podobnie jak wielu sowieckich obywateli, został za "działalność antyradziecką" aresztowany przez NKWD. Po skazaniu na 10 lat więzienia, został szefem zespołu uwięzionych inżynierów projektujących samolot bojowy.
Wynikiem pracy więźniów był dwusilnikowy bombowiec Tu-2, który znakomicie spisał się w działaniach bojowych. W 1943 roku A.N.Tupolew został przedterminowo uwolniony z więzienia i za skonstruowanie Tu-2 odznaczony nagrodą Stalina. Po uwolnieniu został ponownie głównym konstruktorem w CAGI.
Bombowiec Tu-2
W 1955 roku, w równie absurdalnym procesie do tego, który spowodował jego skazanie, został z zarzutu "działalności antyradzieckiej" uniewinniony.
Nosiciele bomb atomowych
Nadzorowany przez NKWD program budowy sowieckiej bomby jądrowej wymagał wyprodukowania samolotu - nosiciela tych bomb. Amerykanie w sierpniu 1945 roku dla atomowego zbombardowania Hiroszimy i Nagasaki użyli samolotu B29, zwanego superfortecą. Wbrew memorandom wybitnego fizyka polskiego pochodzenia, Piotra Kapicy, dowodzącym, że w programie budowy bomby atomowej lepiej byłoby korzystać z opracowań własnych naukowców, Stalin zdecydował, że uczeni sowieccy w programie atomowym mają kopiować sprawdzone wzory amerykańskie. Korzystając z faktu przejęcia w 1945 roku kilku amerykańskich bombowców B29, które po bombardowaniu Japonii przymusowo lądowały na Syberii, wydano A.N.Tupolewowi rozkaz zbudowania ich kopii. Kopię tę biuro Tupolewa nazwało Tu-4.
Wykonanie kopii superfortecy B29 zakończyło się sukcesem. Tu-4 w 1947 roku wziął udział w defiladzie 1-Majowej i skierowany został do produkcji seryjnej. Zbudowano ponad 1000 samolotów Tu-4, o zasięgu 5400 km, które na pułapie 10000m osiągały szybkość 550km/godz. Część z nich przystosowano do przenoszenia bomb jądrowych. Jednak, jako samolot z silnikami tłokowymi, Tu-4 był przestarzały już od momentu powstania. Był łatwy do przechwycenia przez znacznie szybsze współczesne mu myśliwce odrzutowe.
W 1952 roku oblatano i skierowano do produkcji seryjnej samolot Tu-16, napędzany silnikami odrzutowymi, o skrzydłach skośnych i o szybkości przelotowej około 1000km/godz, mogący przenosić 3 tony bomb na odległość 5700km. Z samolotu Tu-16 w listopadzie 1955 roku zrzucono na poligon w Semipałatyńsku bombę termojądrową, zaprojektowaną przez Andrzeja D. Sacharowa, o sile wybuchu ok. 1,6 megatony - sto razy więcej niż miała bomba atomowa zrzucona na Hiroszimę.
Zespół Tupolewa zaprojektował i zbudował wkrótce kolejnego nosiciela bomb atomowych - turbośmigłowy bombowiec Tu-95. Był to bardzo udany samolot. Na pułapie 12000m mógł z szybkością 800km/godz przenosić 11 ton bomb na odległość 12500km.
Wykorzystywany został podczas prób w latach pięćdziesiątych do zrzucania bomb termojądrowych o maksymalnej sile rażenia kilka tysięcy razy przewyższających bomby atomowe użyte w Japonii. 30 października 1961, podczas kryzysu spowodowanego zbudowaniem muru berlińskiego, z Tu-95 zrzucona została na spadochronie na wyspę Nowa Ziemia na oceanie Arktycznym bomba termojądrowa, zwaną nieoficjalnie "bombą Chruszczowa". Jej eksplozja o mocy ok. 50 megaton była największą w dziejach.
Tu-16 i Tu-95 były eksploatowane w wielu krajach świata przez ponad 50 lat.
Lotnictwo komercyjne
Korzystając z doświadczenia w budowie bombowców zespół Tupolewa w 1955 roku, opierając się na konstrukcji Tu-16, zbudował samolot Tu-104 - drugi na świecie, po brytyjskim samolocie Comet, odrzutowy samolot pasażerski.
Tu-104
W latach sześćdziesiątych lądowanie ze spadochronem było powszechnie stosowane.
Oblatany w 1955 roku Tu-104 był kolejnym sukcesem konstrukcyjnym Tupolewa. Do 1960 roku, kiedy przerwano jego produkcję, wyprodukowano 200 tych samolotów. W liniach lotniczych Aerofłot Tu-104 służył do 1981 roku. Po wycofaniu z lotnictwa cywilnego był wykorzystywany w wojsku oraz poza wojskiem jako samolot dyspozycyjny - salonka. Znalazł też zastosowanie do przeprowadzania trwających kilkadziesiąt sekund lotów w nieważkości - dla treningu kosmonautów i zamożnych amatorów ekstremalnych wrażeń.
Na wzór Tu-95 koncern Tupolewa zbudował pasażerski samolot turbośmigłowy Tu-114.
Kolejnymi samolotami Tupolewa dla lotnictwa cywilnego były bardziej ekonomiczne i nowocześniejsze od Tu-104 odrzutowe Tu-124, Tu-134 i Tu-154 używane do teraz w wielu krajach świata. Tu-154 jest samolotem dyspozycyjnym Prezydenta RP *).
*)Tekst ten był napisany ok 10 lat temu
Szczególnym samolotem konstrukcji biura Tupolewa, był naddźwiękowy samolot pasażerski Tu-144. Zespołem konstruktorów Tu-144 w biurze A.N.Tupolewa kierował jego syn Aleksy A. Tupolew. Tu-144, budowany w tajemnicy, wzorowany był na budowanym w tym samym czasie, z dużym rozgłosem, brytyjsko - francuskim samolocie Concorde. Oba te samoloty nie tylko powstawały niemal równocześnie oraz były bardzo podobne geometrycznie i technicznie ale również doznały podobnego losu.
Porównanie Tu-144 i Concorde
Oblotu Tu-144 dokonano 31.grudnia 1968 roku - dwa miesiące przed oblotem Concorde. W czerwcu 1969 Tu-144 przekroczył w locie prędkość dźwięku (1 mach), a w lipcu tego roku przekroczył 2 machy. Zarówno Tu-144 jak i Concorde miały wady, które doprowadziły do definitywnego wycofania ich z eksploatacji. Przypadkiem losu oba te typy samolotów wycofano po ich katastrofach. Przypadkiem obie ich katastrofy miały miejsce pod Paryżem. Powodem wycofania Tu-144 z eksploatacji cywilnej była katastrofa 3. czerwca 1973 roku w locie pokazowym podczas "Salonu lotniczego" na lotnisku Le Bourget pod Paryżem. Powodem wycofania Concorde była katastrofa 25. lipca 2000r, po starcie do lotu rejsowego z podparyskiego lotniska Charles de Gaulle. Niezależnie od sentymentów do tych wspaniałych technicznie samolotów należy zauważyć, że rzeczywistą przyczyną, która zdecydowała o porażce obu tych bliźniaczych projektów było to, że realizowały one zadania prestiżowe rządów państw, które je zbudowały lekceważąc ekonomikę lotnictwa cywilnego. Żaden z nich nie wszedł do eksploatacji poza państwami, które je wyprodukowały. Na obrysie geometrycznym tych samolotów wzorowali się Amerykanie budując swój prom kosmiczny.
Podsumowanie
W 1937 roku samolot ANT-25, po starcie z Moskwy, w locie trwającym 63 godziny po raz pierwszy dokonał przelotu nad Biegunem Północnym i po 8500 km lotu wylądował w USA. Międzynarodowa Federacja Lotnicza FAI zarejestrowała ten i kilkadziesiąt innych międzynarodowych rekordów samolotów konstrukcji Tupolewa i jego biura.
Andrzej N. Tupolew w 1953 roku został członkiem Akademii Nauk ZSRR. W 1967 roku otrzymał stopień generała pułkownika wojsk technicznych. Był trzykrotnie nagradzany tytułem honorowym Bohatera Pracy Socjalistycznej (ros. Герой Социалистического Труда) – najwyższym wyróżnieniem za działalność naukową, kulturalną, gospodarczą w Związku Sowieckim. Był honorowym członkiem brytyjskiego stowarzyszenia konstruktorów lotniczych - Royal Aeronautical Society i amerykańskiego American Institut of Aeronautics and Astronautics.
Andrzej Mikołajewicz Tupolew zmarł w Moskwie 23. grudnia 1972 roku pełniąc do końca życia funkcję dyrektora CAGI.
(niniejszy tekst autor bloga napisał dla encyklopedii PWN)
